શું હવે યુદ્ધમાં પરમાણુ હથિયારોની થશે એન્ટ્રી, પુતિનના આ નિર્ણયથી આખા વિશ્વને પરસેવો વળી ગયો

રશિયા-યુક્રેન… અને હવે ઈઝરાયલ-હમાસ… દુનિયા પહેલેથી જ બે ખતરનાક યુદ્ધોનો સામનો કરી રહી છે. દરમિયાન રશિયાના રાષ્ટ્રપતિ વ્લાદિમીર પુતિને એક નિર્ણય લીધો છે. જેનાથી પરમાણુ હુમલાનું જોખમ વધી ગયું છે. વાસ્તવમાં, રશિયન સંસદે આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિમાંથી ખસી જવાની તરફેણમાં એક બિલ પસાર કર્યું છે. જે કોઈપણ દેશને પરમાણુ પરીક્ષણો કરવાથી અટકાવે છે. કોમ્પ્રિહેન્સિવ ન્યુક્લિયર ટેસ્ટ બૅન ટ્રીટી (CTBT) ને નિષ્ક્રિય કરવા માટે બુધવારે રશિયન સંસદના ઉપલા ગૃહમાં બિલ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. અહીં આ બિલ નીચલા ગૃહની જેમ જ બિનહરીફ પસાર થયું હતું. આ બિલ રશિયન સંસદના બંને ગૃહો દ્વારા પસાર કરવામાં આવ્યું છે. અને હવે રાષ્ટ્રપતિ પુતિનના હસ્તાક્ષર બાદ આ કાયદો બની જશે. આ સાથે રશિયા સત્તાવાર રીતે પરમાણુ પરીક્ષણ પર પ્રતિબંધ મૂકતી સંધિમાંથી બહાર આવશે.

શું છે આ સંધિ?

CTBT એક આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિ છે. જે તમામ પ્રકારના પરમાણુ વિસ્ફોટો પર પ્રતિબંધ મૂકે છે. તેનો હેતુ વિશ્વમાં ક્યાંય પણ કોઈપણ પ્રકારના પરમાણુ હથિયારોના પરીક્ષણ પર પ્રતિબંધ મૂકવાનો છે. CTBTના મૂળિયા શીત યુદ્ધ સાથે સંબંધિત છે. બીજા વિશ્વયુદ્ધના અંત પછી, વિશ્વ બે છાવણીઓમાં વહેંચાયેલું હતું. એક કેમ્પ અમેરિકાનો હતો અને બીજો સોવિયેત યુનિયનનો હતો. બંને વચ્ચે 1945થી શીત યુદ્ધ શરૂ થયું હતું. 1945 થી 1996 સુધી વિશ્વભરમાં બે હજારથી વધુ પરમાણુ પરીક્ષણો હાથ ધરવામાં આવ્યા હતા. આમાંના લગભગ 90 ટકા પરીક્ષણો અમેરિકા અને સોવિયેત યુનિયન દ્વારા હાથ ધરવામાં આવ્યા હતા.

પરમાણુ શસ્ત્રોના પરીક્ષણ પર પ્રતિબંધ મૂકતી બે આંતરરાષ્ટ્રીય સંધિઓ પહેલાથી જ હતી, પરંતુ તેઓએ તેના પર સંપૂર્ણ પ્રતિબંધ મૂક્યો ન હતો. તેથી, CTBT 1996 માં અપનાવવામાં આવ્યું હતું. આ સંધિઓ સંપૂર્ણ રીતે લાગુ કરવામાં આવી નથી. જોકે આ સંધિ પર 1996માં હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા. 187 દેશોએ પણ તેના પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે. 178 દેશોની સંસદોએ પણ તેને મંજૂરી આપી છે. પરંતુ હજુ સુધી આનો સંપૂર્ણ અમલ થયો નથી.

વાસ્તવમાં આ સંધિ ઔપચારિક રીતે ત્યારે જ અમલમાં આવશે. જો 44 વિશિષ્ટ દેશો તેને બહાલી નહીં આપે. તેમાંથી નવ દેશો પરમાણુ સમૃદ્ધ છે. જ્યારે 35 એવા દેશો છે કે જેઓ પરમાણુ પ્લાન્ટ અથવા રિએક્ટર ધરાવે છે. જે નવ દેશો પરમાણુ સમૃદ્ધ છે, તેમાં માત્ર બ્રિટન અને ફ્રાન્સ જ છે. જ્યાં આ સંધિનો સંપૂર્ણ અમલ થાય છે. રશિયામાં પણ તેનો સંપૂર્ણ અમલ થયો હતો, પરંતુ હવે તે તેમાંથી પણ બહાર આવી ગયો છે.

અમેરિકા, ઈઝરાયેલ અને ચીને CBDT પર હસ્તાક્ષર કર્યા છે, પરંતુ તેની સંસદમાં તેને મંજૂરી આપી નથી. ભારત, પાકિસ્તાન અને ઉત્તર કોરિયાએ હજી સુધી તેના પર હસ્તાક્ષર કર્યા નથી.

આ સંધિની કોઈ અસર થઈ કે નહીં?

આ સંધિના અમલમાં આવ્યા પછી, વિશ્વમાં પરમાણુ પરીક્ષણ પર પ્રતિબંધ હતો. 90ના દાયકા પછી ઉત્તર કોરિયા સિવાય અન્ય કોઈ દેશે પરમાણુ પરીક્ષણ કર્યું નથી. ઉત્તર કોરિયાએ છેલ્લે 2017 માં પરમાણુ પરીક્ષણ કર્યું હતું. આ સંધિ પછી, વિશ્વભરમાં નિરીક્ષણ પોસ્ટ્સનું વૈશ્વિક નેટવર્ક પણ બનાવવામાં આવ્યું છે.

જેનું કામ પરમાણુ વિસ્ફોટ પછી ઉત્પન્ન થતા અવાજ, શોકવેવ્સ અને રેડિયોએક્ટિવ ફોલઆઉટ પર નજર રાખવાનું છે. 89 દેશોમાં 321 મોનિટરિંગ સ્ટેશન અને 16 લેબની સ્થાપના કરવામાં આવી છે. જેમાંથી લગભગ 90 ટકા કાર્યરત થઈ ગઈ છે. હમાસના પ્રભાવથી ઈઝરાયેલમાં નરસંહાર થઈ રહ્યો છે.

રશિયાના બહાર આવવાનો અર્થ શું છે?

આ સંધિમાંથી બહાર આવવાનો સાદો અર્થ એ છે કે, રશિયા હવે પરમાણુ પરીક્ષણો નહીં કરવા માટે બંધાયેલું નથી. રશિયા કહે છે કે જ્યાં સુધી અમેરિકા આવું નહીં કરે ત્યાં સુધી તે પરમાણુ પરીક્ષણ નહીં કરે. જો કે નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે રશિયા ટૂંક સમયમાં પરમાણુ પરીક્ષણ કરી શકે છે. નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે જો આવું થાય તો અમેરિકા અને રશિયા વચ્ચે નવી પરમાણુ હથિયારોની રેસ શરૂ થઈ શકે છે.

બાકીનું વિશ્વ પણ પરીક્ષણ શરૂ કરી શકે છે. રશિયા-યુક્રેન અને ઈઝરાયલ-હમાસ યુદ્ધ ચાલી રહ્યું છે તેવા સમયે આ તણાવ વધી રહ્યો છે. સીએનએનએ ગયા મહિને એક સેટેલાઇટ ફોટો જાહેર કર્યો હતો. જેમાં જાણવા મળ્યું હતું કે, તાજેતરના વર્ષોમાં રશિયા, અમેરિકા અને ચીને તેમના પરમાણુ પરીક્ષણમાં વધારો કર્યો છે. ગયા અઠવાડિયે અમેરિકાએ જણાવ્યું હતું કે, તેણે નેવાડામાં પરીક્ષણ સ્થળ પર કેમિકલ વિસ્ફોટ કર્યો હતો. બુધવારે, રશિયાના નાયબ વિદેશ પ્રધાન સર્ગેઈ રાયબકોવે કહ્યું કે, નેવાડા વિસ્ફોટ એક રાજકીય ચેષ્ટા છે તેમાં કોઈ શંકા નથી. તેમણે કહ્યું, ‘જેમ કે અમારા રાષ્ટ્રપતિએ કહ્યું છે, આપણે સાવચેત રહેવું જોઈએ. અને જો અમેરિકા પરમાણુ પરીક્ષણ તરફ આગળ વધશે તો અમારે પણ એ જ રીતે જવાબ આપવો પડશે.

સર્ગેઈ રાયબકોવે એ પણ સ્પષ્ટ કર્યું છે કે, જ્યાં સુધી રશિયા તેની ‘દુશ્મનાવશકિત’ નીતિને ખતમ નહીં કરે ત્યાં સુધી અમેરિકા સાથે પરમાણુ વાટાઘાટો શરૂ નહીં કરે. ગયા વર્ષે જ્યારથી રશિયાએ યુક્રેન સાથે યુદ્ધ શરૂ કર્યું છે ત્યારથી પરમાણુ હુમલાનું જોખમ વધી ગયું છે. રશિયાના રાષ્ટ્રપતિ પુતિન અનેકવાર પરમાણુ હુમલાની ધમકી આપી ચૂક્યા છે. ગયા વર્ષે 22 ફેબ્રુઆરીએ જ્યારે પુતિને યુદ્ધની જાહેરાત કરી ત્યારે તેમણે ચેતવણી આપી હતી કે, ‘જો કોઈ બહારની વ્યક્તિ આ યુદ્ધમાં આવશે તો તેના એવા પરિણામો આવશે જે પહેલા ક્યારેય નહીં જોયા હોય.

ઇતિહાસ આને પરમાણુ હુમલાના ખતરા સાથે જોડવામાં આવતું હતું. જાહેરાત આટલું જ નહીં, ગયા વર્ષે ઓક્ટોબરમાં પણ પુતિને ચેતવણી આપી હતી કે રશિયા પોતાની રક્ષા માટે પરમાણુ હથિયારોનો ઉપયોગ કરતા ખચકાશે નહીં. તેના પર અમેરિકી ગુપ્તચર એજન્સી CIA ચીફ વિલિયમ બર્ન્સે કહ્યું હતું કે પુતિનની ધમકીઓને ગંભીરતાથી લેવી પડશે, કારણ કે બધું જ દાવ પર છે. આ સિવાય રશિયા એવા સમયે આ સંધિમાંથી બહાર આવી રહ્યું છે. જ્યારે યુક્રેન પર તેની લડાઈ ખતમ નથી થઈ રહી.

નિષ્ણાતોનું માનવું છે કે, રશિયા પરમાણુ પરીક્ષણ કરીને સંદેશો આપવાનો પણ પ્રયાસ કરી શકે છે. રશિયાએ પરમાણુ હુમલાની પ્રેક્ટિસ કરી હતી.રાષ્ટ્રપતિ પુતિન આ સંધિમાંથી ખસી જવાના બિલ પર હસ્તાક્ષર કરે તે પહેલા જ રશિયાએ પરમાણુ હુમલાની પ્રેક્ટિસ કરી હતી. રશિયાએ કહ્યું હતું કે 25 ઓક્ટોબરે પરમાણુ હુમલાની પ્રેક્ટિસ કરવામાં આવી હતી. તેનો હેતુ દુશ્મન પરમાણુ હુમલાનો સામનો કરવા માટે તૈયારી કરવાનો હતો.