શું છે આચારસંહિતા? તે ક્યારે લાગુ પડે છે અને ક્યાં સુધી રહે છે

લોકસભા ચૂંટણીની તારીખોની જાહેરાત ચૂંટણી પંચે ગઇકાલે (શનિવારે 16 માર્ચ, 2024) ના રોજ કરી હતી. ચૂંટણી પંચની આ જાહેરાત સાથે જ સમગ્ર દેશમાં આચાર સંહિતા લાગુ થઇ જશે. તેવામાં આવો જાણીએ કે ચૂંટણી આચાર સંહિતા શું હોય છે? તેને કોણ લાગુ કરે છે અને કઇ રીતે તે લાગુ થાય છે અને આચારસંહિતા લાગુ થયા પછી શું થાય છે. આ દરમિયાન કયું કયું કામ બંધ રહે છે અને કયા કાર્ય ચાલુ રાખી શકાય છે. 

આચાર સંહિતા એટલે શું?

ચૂંટણી પંચે દેશમાં સ્વતંત્ર અને નિષ્પક્ષ ચૂંટણી કરાવવા માટે કેટલાક નિયમો બનાવ્યા છે. પંચે આ જ નિયમો ચૂંટણી સમયે લાગુ કરે છે જેને આચાર સંહિતા કહેવામાં આવે છે. લોકસભા-વિધાનસભા ચૂંટણી દરમિયાન આ નિયમોનું રાજ્ય કે કેન્દ્ર સરકાર પાલન કરે છે. રાજનીતિક દળોએ પણ તેનું પાલન કરવાનું હોય છે. 

ચૂંટણી પંચ, સંસદ અને રાજ્ય વિધાનસભાઓની મુક્ત, ન્યાયી અને શાંતિપૂર્ણ ચૂંટણીઓનું આયોજન કરવા માટે ભારતના બંધારણના અનુચ્છેદ 324 હેઠળ તેની બંધારણીય ફરજો નિભાવવા માટે, કેન્દ્ર અને રાજ્યોમાં સત્તાધારી પક્ષ અને ચૂંટણી લડી રહેલા પક્ષો માટે જરૂરી છે. ખાતરી કરવા માટે ઉમેદવારો તે પણ સુનિશ્ચિત કરવામાં આવે છે કે ચૂંટણી હેતુઓ માટે અમલદારશાહીનો દુરુપયોગ ન થાય. આચારસંહિતા લાગુ થતાંની સાથે જ ચૂંટણી પ્રક્રિયા પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી સરકારી કર્મચારીઓ ચૂંટણી પંચના કર્મચારી બની જાય છે. આચારસંહિતા તમામ રાજકીય પક્ષોની સંમતિથી અમલમાં મુકાયેલી સિસ્ટમ છે.

આચારસંહિતા ક્યાં સુધી અમલમાં રહેશે?

જ્યારે ચૂંટણી પંચ ચૂંટણીની તારીખો જાહેર કરે છે. તેની સાથે જ આચારસંહિતા અમલમાં આવે છે. આ વખતે ગઇકાલથી એટલે કે (16 માર્ચ, 2024) થી આચારસંહિતા લાગુ થઇ ચુકી છે. કારણ કે ચૂંટણી પંચે શનિવારે ચૂંટણીની તારીખો જાહેર કરી હતી. ચૂંટણી પ્રક્રિયા પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી આચારસંહિતા અમલમાં રહેશે. અથવા બીજા શબ્દોમાં કહીએ તો જ્યાં સુધી ચૂંટણીના પરિણામો જાહેર ન થાય ત્યાં સુધી (આ વખતે 4 જૂન સુધી) આચારસંહિતા અમલમાં રહે છે. ચૂંટણી પ્રક્રિયા પૂર્ણ થતાની સાથે જ આચારસંહિતા સમાપ્ત થઈ જાય છે.

સામાન્ય માણસને પણ લાગુ પડે છે

જો કોઈ સામાન્ય વ્યક્તિ આ નિયમોનું ઉલ્લંઘન કરશે તો તેની સામે પણ આચારસંહિતા હેઠળ કાર્યવાહી કરવામાં આવશે. આનો અર્થ એ છે કે જો તમે તમારા કોઈપણ નેતા માટે પ્રચારમાં વ્યસ્ત હોવ તો પણ તમારે આ નિયમો વિશે જાગૃત રહેવું પડશે. જો કોઈ રાજકારણી તમને આ નિયમોની બહાર કામ કરવાનું કહે, તો તમે તેને આચારસંહિતા વિશે જણાવીને તેમ કરવાની ના પાડી શકો છો. કારણ કે જો આમ કરતા જોવા મળે તો તાત્કાલિક કાર્યવાહી કરવામાં આવે છે. ઉલ્લંઘન માટે તમને અટકાયતમાં પણ લઈ શકાય છે.

સરકાર ટ્રાન્સફર-પોસ્ટિંગ કરી શકતી નથી

આચારસંહિતા લાગુ થયા બાદ સરકાર કોઈપણ સરકારી અધિકારી કે કર્મચારીની ટ્રાન્સફર-પોસ્ટિંગ કરી શકતી નથી. જો ટ્રાન્સફર ખૂબ જ જરૂરી બની ગયું હોય તો પણ ચૂંટણી પંચની સંમતિ વિના સરકાર આ નિર્ણય લઈ શકે નહીં. આ સમયગાળા દરમિયાન રાજ્યના મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર જરૂરિયાત મુજબ અધિકારીઓની ટ્રાન્સફર પોસ્ટિંગ કરી શકે છે.

રેલીનું આયોજન કરવા માટે પોલીસ સ્ટેશનમાં માહિતી આપવી પડશે.

પાર્ટીની સરઘસ કે રેલી કાઢવા માટે ઉમેદવારે ચૂંટણી પંચની પરવાનગી લેવી પડે છે. ઉમેદવારે આ માહિતી નજીકના પોલીસ સ્ટેશનને પણ આપવાની રહે છે . પોલીસ અધિકારીઓએ જાહેરસભા અને તેના સ્થાન વિશે માહિતી આપવાની હોય છે.

આચારસંહિતાનો ભંગ થાય તો શું થાય?

ચૂંટણી આચારસંહિતા લાગુ થયા બાદ ઘણા નિયમો પણ અમલમાં આવે છે. કોઈપણ રાજકારણી કે રાજકીય પક્ષ આ નિયમોનું ઉલ્લંઘન કરી શકે નહીં. આ ઉપરાંત એ પણ સુનિશ્ચિત કરવામાં આવે છે કે, ચૂંટણી દરમિયાન ગુનાખોરી, ગેરરીતિ અને ભ્રષ્ટાચાર, લાંચ અને મતદારોને પ્રેરિત કરવા, મતદારોને ડરાવવા અને ડરાવવા જેવી પ્રવૃત્તિઓ અટકાવવામાં આવે છે. તેમના ઉલ્લંઘનના કિસ્સામાં યોગ્ય પગલાં લેવામાં આવે છે. જો કોઈ વ્યક્તિ અથવા રાજકીય પક્ષ નિયમોનું પાલન ન કરે તો ચૂંટણી પંચ તેની સામે પગલાં લઈ શકે છે. ઉમેદવારને ચૂંટણી લડવાથી પણ રોકી શકાય છે. તેમજ તેની સામે એફઆઈઆર પણ નોંધવામાં આવી શકે છે. જો દોષિત પુરવાર થાય તો ઉમેદવારને જેલના સળિયા પાછળ જવું પડી શકે છે.

આચારસંહિતા લાગુ થાય તે પહેલા જ કાર્યવાહી થઈ શકે છે

ચૂંટણી પંચ આચારસંહિતા લાગુ થાય તે પહેલા જ કાર્યવાહી કરી શકે છે. 2010 માં, ચૂંટણી પંચ સમક્ષ ફરિયાદ મળી હતી કે બસપાએ સરકારી પૈસાથી તેના ચૂંટણી પ્રતીક 'હાથી'ની મૂર્તિઓ બનાવીને આદર્શ આચાર સંહિતાનું ઉલ્લંઘન કર્યું છે. ત્યાર બાદ તેની વિરુદ્ધ કાર્યવાહી કરાઇ હતી.