એક એવો પ્રોજેક્ટ જેના કારણે સરકાર ઉથલી પડી, બે રાજ્યો થઇ ગયા દુશ્મન

(ડેમની કામગીરી શરૂ થઇ ત્યારની તસ્વીર)

સેન્ટ્રલ વોટર કમિશનના ચેરમન ખોસલાના નેતૃત્વમાં એક કમિટી બનાવવામાં આવી હતી, જેણે સુધારા કર્યા હતા, પાછળથી તેનો રિપોર્ટ આપ્યો હતો, જેમાં ડેમ બનાવવાની નવી જગ્યા યોગ્ય નહોતી, કારણ કે નવી જગ્યા વડગામ નજીક બનાવવામાં આવી હતી. અગાઉ 160 ફૂટનો ડેમ છે. જેને કમિટી દ્વારા 520 ફૂટ બનાવવા માટે કહેવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ આટલા ઊંચા ડેમના કારણે મધ્યપ્રદેશ અને મહારાષ્ટ્ર રાજ્યના અનેક શહેરો અને ગામડાઓ ડૂબમાં જઈ શકે તેમ હતા. જેના કારણે તેઓએ વિરોધ કર્યો હતો. જેના માટે કેન્દ્ર સરકારે નર્મદા યોજના પૂર્ણ કરી છે. નર્મદા ટ્રિબ્યુનલની રચના કરવામાં આવી હતી. જેને સંપૂર્ણ અહેવાલ તૈયાર કરવામાં 10 વર્ષનો સમય લાગ્યો હતો. 1978માં અહેવાલ બનાવ્યો હતો. જેમાં ડેમમાં મહત્તમ પાણીનું સ્તર જળવાઈ રહે તે માટે 455 ફૂટ બનાવવામાં આવ્યો હતો. જેને સ્વીકારવામાં આવ્યો હતો. બાદમાં, 1978 માં જ નર્મદા ડેમના નિર્માણ માટે પાયો નાખવાની કામગીરી શરૂ કરવામાં આવી હતી.

1981થી 1984 સુધી ચાલ્યા બાદ નર્મદા ડેમ બનાવવાનો કોન્ટ્રાક્ટ જેપી કંપનીને આપવામાં આવ્યો અને 24 એપ્રિલ 1987થી નર્મદા ડેમ બનાવવાનું કામ શરૂ થયું, પરંતુ 1991માં એવી કટોકટી સર્જાઈ કે જ્યારે વિશ્વ બેંકે વિરોધને જોતા નર્મદા યોજના સહાય અટકી ગઇ અને આર્થિક મુશ્કેલી આવી, પછી ગુજરાતના સીએમ ચીમનભાઈ પટેલે નર્મદા બોન્ડનો રસ્તો કાઢ્યો અને આ યોજના સફળ પણ રહી. 1995 સુધી નર્મદા ડેમનું કામ 80.03 મીટર સુધી થયું હતું, પરંતુ ત્યારબાદ નર્મદા બચાવો આંદોલન શરૂ થતાં નર્મદા બચાવ આંદોલનના મુખ્ય નેતા મેઘા પાટકરે પર્યાવરણ અને વિસ્થાપનના મુદ્દે નર્મદા યોજનાના કામનો વિરોધ કર્યો હતો.

(હાલના PM જ્યારે ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી હતા ત્યારે સરદાર સરોવર પ્રોજેક્ટની મુલાકાત લીધી તે સમયની તસવીર)

સુપ્રીમ કોર્ટે ડેમના કામ પર સ્ટે મુક્યો અને ચાર વર્ષ સુધી એક પણ ઈંચ કામ ન થયું, પરંતુ ગુજરાત સરકાર અને બાકીની દલીલો જોઈને સુપ્રીમ કોર્ટે બાકીના ડેમના વિસ્થાપનની શરતે કામ, વર્ષ 1999માં ડેમનું કામ 80. 03 મીટરે પહોંચ્યું હતું. ડેમની ઊંચાઈ 85 મીટર કરવાની શરતને મંજૂરી આપી અને કેશુભાઈ પટેલ જ્યારે ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી હતા ત્યારે વર્ષ 2000માં સુપ્રીમ કોર્ટે પોતાનો અંતિમ ચુકાદો આપતા કહ્યું કે નર્મદા ડેમની ઊંચાઈના મુદ્દાઓને લઈને હવે ચાર રાજ્યો નર્મદા નિયંત્રણ સત્તામંડળ છે. નર્મદા કંટ્રોલ ઓથોરિટીએ વિસ્થાપન, ડેમની ઊંચાઈ અંગે પર્યાવરણ જેવા મુદ્દાઓની સમીક્ષા કરવી જોઈએ અને ડેમની ઊંચાઈ વધારવા માટે મંજૂરીઓ આપવી જોઇએ.

(જવાહરલાલ નેહરૂએ નર્મદા પ્રોજેક્ટની શરૂઆત સમયે સ્થળની મુલાકાત લીધી તે સમયની તસવીર)

2002માં નર્મદા ડેમનું કામ 100 મીટર સુધી કરવામાં આવ્યું હતું, ત્યારબાદ 2006 સુધીમાં ડેમ 121.92 મીટર સુધી બાંધવામાં આવ્યો હતો, અને હવે દરવાજા લગાવવાના બાકી હતા, પરંતુ કોઈને કોઈ બહાને મંજૂરી આપવામાં આવતી નહોતી. નર્મદા ડેમ પર ગેટ લગાવો, પરંતુ કેન્દ્રમાં 2014માં પ્રચંડ બહુમતી રોજ કેન્દ્રમાં ભાજપની સરકાર વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી બન્યા. તેમણે નર્મદા યોજનાની ફાઈલ હાથમાં લીધી અને 12મી જૂનના રોજ નર્મદા ડેમના દરવાજા લગાવવામાં આવ્યા અને ડેમની ઉંચાઈ વધારવામાં આવી. જેથી ડેમના ગેટ મંજૂર કરવામાં આવ્યા અને ત્રણ વર્ષ સુધી ડેમના તમામ 30 દરવાજા લગાવવામાં આવ્યા અને 2017ના વર્ષમાં નર્મદા ડેમ 138 68 મીટર ભરાયો હતો. ત્યારબાદ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ 17મી સપ્ટેમ્બરે પોતાના જન્મદિવસે પોતે કેવડિયા આવીને નર્મદા યોજના દેશને અર્પણ કરી હતી.

(ડેમની સપાટી સંપુર્ણ ભરાયા બાદ PM મોદી પોતે હાજર રહ્યા હતા તે સમયે તત્કાલીન મુખ્યમંત્રી વિજય રૂપાણી, નાયબમુખ્યપ્રધાન નીતિન પટેલ અને આનંદીબેન પટેલ પણ હાજર રહ્યા હતા)

ઉલ્લેખનીય છે કે, નર્મદા ડેમને મંજૂરી આપવા માટે નર્મદા કંટ્રોલ ઓથોરિટી અને નર્મદા કંટ્રોલ ઓથોરિટીની રિવ્યુ કમિટી છે. જેનું નેતૃત્વ વડાપ્રધાન કરે છે અને ચાર રાજ્યોના મુખ્યમંત્રીઓ ઉપરાંત કેન્દ્ર સરકારના વોટર રિવિઝન મંત્રી છે. આ સમિતિમાં આખરે નિર્ણય વડાપ્રધાનના હાથમાં હતો. ગુજરાતમાં નર્મદા યોજના પર દાયકાઓથી રાજકારણ ચાલતું હતું, તે આજે પણ છે. નર્મદા ડેમ જે નર્મદા યોજના છે તે અંગે ગુજરાતની અંદર ઘણુ રાજકારણ ચાલી રહ્યું છે, નર્મદા યોજના શું છે તેની વાત કરીએ તો તેની વાત કરીએ. કોંગ્રેસ, ભાજપ, બંને રાજ્ય પક્ષોએ અનેક આંદોલનો કર્યા હતા, પરંતુ ગુજરાતમાં હજુ પણ આ મુદ્દે જ્યારે ચુંટણી આવે ત્યારે હમેશા ચર્ચામાં રહે જ છે.

(પર્યાવરણ મુદ્દે વિવાદ થયા બાદ તત્કાલીન PM રાજીવ ગાંધી પોતાના પત્ની સોનિયા ગાંધી સાથે હાજર રહ્યા હતા)

ગુજરાતને હજુ નર્મદાના સહયોગી રાજ્યો પાસેથી રૂ. 7255 કરોડ લેવાના બાકી છે, ઘણા વર્ષોથી, ગુજરાતે નર્મદા યોજનાના ભાગીદાર રાજ્યો પાસેથી 7255 કરોડ રૂપિયા લેવાના બાકી છે, પરંતુ કોઈ રાજ્ય આપી રહ્યું નથી, છેલ્લા બે વર્ષમાં મહારાષ્ટ્રે માત્ર 38 કરોડ જ આપ્યા છે. 41 કરોડ અને રાજસ્થાન 12. 41 કરોડ આપવામાં આવ્યા છે!

ગુજરાત વિધાનસભાની અંદર પ્રશ્નોત્તરી કાળ દરમિયાન કોંગ્રેસના ધારાસભ્ય નિરંજન પટેલે ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી ભૂપેન્દ્ર પટેલને પૂછ્યું કે કેટલા પૈસા અને કયા રાજ્યો પાસેથી લેવાના છે, તો મુખ્યમંત્રી ભૂપેન્દ્ર પટેલે કહ્યું કે રાજ્યના સાથી જે પણ છે, તેમની પાસે જે પણ છે, કામગીરી અને બહાર છે. તેમને મળેલા સમગ્ર ખર્ચમાંથી રૂ.4953.42 કરોડ મધ્યપ્રદેશમાંથી લેવાના બાકી છે. મહારાષ્ટ્ર પાસેથી રૂ.1715.67 કરોડ લેવાના બાકી છે અને રાજસ્થાને રૂ.556.01 કરોડ લેવાના બાકી છે.છેલ્લા બે વર્ષમાં રાજ્ય મહારાષ્ટ્રે 38.16. કરોડ લીધા છે, રાજસ્થાને રૂ. 12.41 કરોડ આપ્યા છે. આ રાજ્યોને અનેક વખત પત્રો લખવામાં આવ્યા છે પરંતુ હજુ પણ ગુજરાત સરકારે ત્રણેય રાજ્યોમાંથી રૂ. 7255 કરોડ લેવાના બાકી છે.

(તત્કાલીન મુખ્યમંત્રી નરેન્દ્ર મોદી પહેલાથી જ નર્મદા પ્રોજેક્ટ મુદ્દે આક્રમક હતા)

નર્મદા યોજનાથી કયા રાજ્યને ફાયદો?ગુજરાતને પાણીથી કેટલો ફાયદો ?
નર્મદા ડેમ કુલ 1450 મેગાવોટ વીજળી ઉત્પન્ન કરે છે જેમાંથી 57% મધ્યપ્રદેશ, 27% મહારાષ્ટ્ર અને 16% ગુજરાતને આપવામાં આવે છે. જો આપણે પાણીની વાત કરીએ તો, નર્મદા ડેમમાં કુલ 28 મિલિયન એકર ફીટ પાણીનો સંગ્રહ છે. જેમાંથી 18.25 મિલિયન એકર ફીટ પાણી મધ્યપ્રદેશને, 9 મિલિયન એકર ફીટ ગુજરાતને અને 0 રાજસ્થાનને છે. 5 મિલિયન એકર ફિટ રાજસ્થાન અને 0.25 એકર ફીટ પાણી મહારાષ્ટ્રને ઉપલબ્ધ છે, ખાસ કરીને ગુજરાતમાં, નર્મદા નદી પર ડેમ ન હોવાને કારણે, ચોમાસામાં જે પાણી આવતું હતું તે સીધું દરિયામાં વહી જતું હતું, પરંતુ ત્યાં પણ ડેમ બનવા માટે પાણીની અછત છે. આ કામમાં ગુજરાતને નર્મદા ડેમમાંથી ઘણી મદદ મળી રહી છે, ગુજરાતના 8139 ગામડાઓ અને 135 જેટલા નાના શહેરોને નર્મદા યોજનાના કારણે પીવાનું પાણી મળી રહ્યું છે.

ડેમની ઉંચાઈ કેટલી છે અને તે અગાઉ કેટલી હોવી જોઈએ?? નહેર કેટલી લાંબી છે?? શું કામ બાકી છે
નર્મદા ડેમની લંબાઈ 1210 મીટર અને મહત્તમ ઉંચાઈ 146.5 મીટર, નર્મદા ડેમ 138.68 ભરી શકાશે, નર્મદા ડેમ બનાવવા માટે 68 20,000 ઘનમીટર સિમેન્ટ કોંક્રીટનો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે. નર્મદા યોજનાની લંબાઇ 458 કિમી છે અને 75 કિમી રાજસ્થાનમાં છે. ગુજરાતમાં નર્મદા યોજનાને કારણે, સરકારી રેકોર્ડ મુજબ, લગભગ 16 લાખ હેક્ટર જમીન અને ઘણા શહેરો ગામડાઓને સિંચાઈ અને પીવાનું પાણી મળે છે. ખાસ કરીને આ યોજનાથી ઉત્તર ગુજરાત અને સૌરાષ્ટ્રના વિસ્તારોમાં સિંચાઈ અને પીવાના પાણીની સમસ્યા સામે આવી છે અને હાલમાં નર્મદાની માઈનોર સબ માઈનોર કેનાલનું થોડું કામ બાકી છે. ઘણી જગ્યાએ નર્મદાનું પાણી હવે ઠલવાઈ ગયું છે. સરદાર સરોવર નર્મદા ડેમની ઊંચાઈ 2006 સુધી 121. 92 મીટર હતી. પહેલા 28 મિલિયન એકર ફૂટ પાણીનો સંગ્રહ હતો પરંતુ ડેમની ઊંચાઈ હવે 138. 68 મીટર સુધી જઈને સરદાર સરોવરમાં 7. 76 મિલિયન એકર ફીટ પાણીનો સંગ્રહ છે. જો તમે તળાવની લંબાઈ જુઓ તો જ્યારે ડેમ ભરાઈ જાય છે ત્યારે તેની લંબાઈ 200 કિમીથી વધુ થઈ જાય છે.

સરદાર સરોવર નર્મદા ડેમના કારણે આશરે 40 હજાર લોકો વિસ્થાપિત થયા છે, અને ડૂબ વિસ્તારમાંથી વિસ્થાપિત થયેલા લોકોને 5 એકર જમીન, પાકું મકાન, આરોગ્યની સુવિધા સાથે તેમના ખેતી માટે સિંચાઈની સુવિધા આપવામાં આવી હતી. બાળકો માટે શાળાની સુવિધા સાથે, સરદાર સરોવર નિગમમાં નોકરી, એમ કહી શકાય કે વિસ્થાપિતોને શ્રેષ્ઠ લાભ આપવામાં આવ્યો છે. નર્મદા ડેમના 30 ગેટ છે. જે મહાકાય છે જેમાં 23 ગેટ છે જે 55 બાય 60 ફૂટના અને 7 ગેટ 60 બાય 60 ફૂટના છે. જેનું વજન 13400 ટન છે અને એક સાથે ડેમમાંથી 30 લાખ ક્યુસેક પાણી છોડી શકાય છે.

(વરસાદ શરૂ હોવાના કારણે તત્કાલીન મુખ્યમંત્રી નરેન્દ્ર મોદીએ તાડપત્રી નીચે બેસીને પુજા પુર્ણ કરી હતી)

શું થયો હતો થોડા મહિનાઓ પહેલા વિધાનસભા માં નર્મદા યોજના મુદ્દેવિવાદ?
થોડા મહિના પહેલા વિધાનસભામાં પ્રશ્નોત્તરી કાળ દરમિયાન કલ્પસર યોજનાની પ્રગતિની કામગીરી અંગે ચર્ચા ચાલી રહી હતી. જળ સંસાધન મંત્રી હૃષીકેશ પટેલ કલ્પસર યોજનાની પ્રગતિ અંગે જવાબ આપી રહ્યા હતા ત્યારે વિપક્ષી સભ્ય ડો.સી.જે. ચાવડાએ જણાવ્યું હતું કે, નર્મદા યોજનામાં ઘણી અડચણો આવી છે. આમ છતાં પૂર્વ વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ અને પૂર્વ નાયબ વડાપ્રધાન સરદાર પટેલના પ્રયાસોને કારણે નર્મદા યોજનાને વેગ મળ્યો. આ સાંભળીને ગુજરાતના પૂર્વ નાયબ મુખ્યમંત્રી નીતિન પટેલ પોતાની સીટ પરથી ઉભા થયા અને કહેવા લાગ્યા કે નર્મદા યોજનામાં જવાહરલાલ નેહરુનું કોઈ યોગદાન નથી તેમણે જ આ યોજનાનો શિલાન્યાસ કર્યો હતો. તેમણે જવાહરલાલ નેહરુ પર પ્રહારો કર્યા અને માત્ર સરદાર પટેલને જ શ્રેય આપ્યો. બાદમાં વિપક્ષ કોંગ્રેસના ધારાસભ્યો ઉશ્કેરાઈ ગયા હતા અને તેમની બેઠક પરથી ઉભા થઈને ‘નીતિન પટેલ માફી માગો અને નીતિન પટેલે દેશના પ્રથમ વડાપ્રધાન જવાહરલાલનું અપમાન કર્યું છે’ના નારા લગાવતા વેલ દોડી ગયા હતા.

બીજી તરફ નીતિન પટેલે પણ કોંગ્રેસ સરદાર પટેલનું અપમાન કરે છે તેવી દલીલો શરૂ કરી હતી. હંગામો વધતો જોઈ સાર્જન્ટ ઘરમાં આવ્યા અને ઘેરાબંધી કરી. સત્તાધારી ભાજપના ધારાસભ્યો પણ પોતપોતાની બેઠક પરથી ઉભા થઈ ગયા અને વિપક્ષના ધારાસભ્યો પર આરોપો લગાવવા લાગ્યા. આમ નર્મદા યોજના ગુજરાત રાજ્યની જીવાદોરી તો છે પણ ગુજરાતની રાજનીતિ કરનાર પક્ષ હોઈ કે વિપક્ષ બન્ને માટે પણ એક જીવાદોરી છે જેનો ઉપયોગ કરી સત્તાની દોર લાંબી કરાય છે.

જે દરમિયાન કયા મહત્વના કામો થયા હતા મુખ્યમંત્રી
– 1978: ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી બાબુભાઈ નર્મદા ડેમની સ્થાપના કરી.
– 1987માં ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી અમરસિંહ ચૌધરીના હસ્તે કામ શરૂ થયું હતું.
– 1991 જ્યારે ચીમનભાઈ પટેલ ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી હતા ત્યારે તેમણે સરકારને બોન્ડ જારી કર્યા હતા.
– 1995 ડેમની ઉંચાઇ 80.03 મીટર હતી ત્યારે નર્મદા બચાવ આંદોલનને કારણે સુપ્રીમ કોર્ટે સ્ટે મુક્યો. જે 1999 માં હટાવી લેવાયો અને કોર્ટે તબક્કા વાર ડેમની ઉચાઇ 5 થી 10 મીટર વધારવાની મજૂરી આપી. ડિસેમ્બર 2006 ના ડેમનું 121.92 સુધીનું કામ પૂર્ણ થયું.એટલે ડેમના ગેટના બોટમ સુધી કામ પૂરું થયું.
– ત્યાર બાદ 8 વર્ષ સુધી દરવાજા લગાડવાની મંજૂરી મળી નહિ અને આખરે 12 જૂન 2014 ના રોજ ફરી ગેટ લગાડની મજૂરી મળતા કામ શરૂ અને 17 સપ્ટેમ્બર 2017 કામ પૂરું થયું.

ઉલ્લેખનીય 2014માં દેશના વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી બન્યા ત્યારે 17 દિવસમાં નર્મદા ડેમની ઊંચાઈ વધારવાની મંજૂરી આપી હતી. તે સમય દરમિયાન ગુજરાતના મુખ્યમંત્રી આનંદીબેન પટેલ અને વિજય રૂપાણી ભુપેન્દ્ર પટેલની સરકારમાં હતા અને હવે મુખ્યમંત્રી ભુપેન્દ્ર પટેલ છે. માઇનોર અને સબ માઇનોર કેનાલોના કામ માટે 6900 કરોડ રૂપિયા બજેટમાં ફાળવવામાં આવ્યા છે. આજની સ્થિતિમાં ઉપરવાસમાં ભારે વરસાદને કારણે સરદાર સરોવર નર્મદા ડેમની જળ સપાટી 132 મીટર સુધી જતી રહી છે.